3. ҚОЗҒЫШ ҰЛПАЛАР ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Тірі клетка?а т?н басты ?асиет – оны? тітіркендігіштігі, я?ни тітіркендіруді? ?серінен зат алмасу процесіні? ?згеріске ?шырау ар?ылы жауап беру ?абілеттілігі.

?оз?ышты? – клетканы тітіркендіргенде ?озу ар?ылы жауап беру ?асиеті. ?оз?ыш ткандерге нерв, ет ж?не кейбір секрет б?луші клеткалар (бездер) жатады. Тірі клеткалар?а т?н та?ы да бір е? ма?ызды ?асиет – электрлік ?оз?ышты?ы немесе электр то?ымен ?сер еткенде ?озу ар?ылы жауап беру ?абілеттілігі.

?оз?ыш тканьдерді? осындай жо?ар?ы сезімталды?ын, ?сіресе ?те ?лсіз электр то?ыны? ?серіні? ?озу ?абілеттілігіні? болатынын ??рба?аны? арт?ы ая?ыны? нерв – еттен жасалын?ан препаратты ?оздыру барысында е? ал?аш Л. Гальвани т?жірибе ж?зінде к?рсетті.

Егер осы перепарат?а ?р т?рлі металдарды бір-біріне жал?астырып тигізетін болса? (мысалы, мыс пен цинк), бір пластинка?а етті, екіншісіне нервті, сол кезде ет жиырылады (Гальваниді? бірінші т?жірибесі).

Гальваниді? т?жірибесінен жан-жа?ты талдау жасай отырып, А. Вольт мынадай ?орытынды жасады: электр то?ы клеткада пайда болмайды, ол ?р т?рлі металдарды? электролитпен жанас?ан жерінде, себебі ткань с?йы?ты?ы т?здарды? ерітіндісінен т?рады. Осы зерттеуді? н?тижесінде А. Вольт жа?а ??рал жасап оны “Вольт ба?анасы” деп атады (ол бірінен кейін бір ?а?аз орналас?ан цинк ж?не к?міс пластинкалардан, оны? аралары т?зды ерітіндіден дым?ылдан?ан ?а?аз ар?ылы б?лінген).

Біра? ?зіні? т?жірибесіні? д?рысты?ын д?лелдеу ?шін Л.Гальвани екінші т?жірибе жасайды: етке етті реттеуші нервті? ?шын осы етті? бетіне жанастыр?анда етті? жиырыл?аны бай?алды. (Гальваниді? екінші т?жірибесі, металсыз).

Сонымен, Л.Гальвани ?зіні? к?з?арасын аны?тап, д?лелдеп ?рі ?арай дамытты. Е? бірінші, “жануарларда электрлік ??былысты?” болатынын д?лелдеп берді, я?ни тірі клеткаларда электр то?ыны? болатынды?ын, тірі клеткаларда электр ??былысы болатынын “екінші тетанус” т?жірибесінде толы? д?лелдеп берді. Осы т?жірибені жаса?ан Маттеучи “нерв – ет препаратын электр то?ымен тітіркендіріп, перепаратта пайда бол?ан биотокпен екінші препаратты тітіркендіргенде, электр тогы пайда болады”.

ХІХ ?асырды? ая? кезінде Л.Герман, Э.Дюбуа – Реймон, Ю. Бернштеиндерді? зерттеулеріні? н?тижесінде, тірі клеткаларда?ы электрлік ?озуды? пайда болуы клетка мембранасында болатынды?ын д?лелдеп к?рсетті.

?оз?ышты? ж?не ?озу

?рбір а?за ?зін ?орша?ан орта факторларыны? ?згеруіне бейімделіп, т?ра?ты жа?дайда тіршілік ету ?шін к?птеген тітіркендіргіштерге жауап беру ?абілеттілігі болу керек.

Тітіркендіргіш – б?л кез келген фактор, оны? ?сері а?за?а, а?залар ж?йесіне немесе оны? жеке бір б?лігіне ?сер етуге ба?ыттал?ан.

Тітіркендіргіштер шы?у тегіне ?арай ?р т?рлі болуы м?мкін: а) физикалы? (жары?, дыбыс, денені д??гелетіп айналдыру, ?уы?ты? ?абы?ыны? керілуі немесе к?зге т?скен ?и?ым, электр то?ыны? ?сері, т. б.); ?) физика-химиялы? тітіркендіргіштер (осмосты? ?ысымны? ?згеруі, ?анны? рН ?згеруі, электролиттік ??рамы, коллоидты к?йі, т. б.); б) химиялы? агенттер (?оректік заттар, улы заттар, д?рі-д?рмектер, микробтардан б?лінетін токсиндер, ?ндірістік факторлар, биологиялы? активті заттар, ?сіресе ?сімдіктерден б?лінетін, к?нделікті т?рмыс?а пайдаланатын химиялы? заттар, т.б.).

Осындай ?оз?ышты? ?асиеті бар тканьдерді ?озушы тканьдер деп атайды. Б?л тканьдерге жататындар: нерв ткані (рецептор, нерв талшы?ы, нерв клеткасы-нейрондар); ет ткані (?а??а еттері, ішкі м?шелерді? ?абыр?асында?ы біры??ай салалы еттер, ?ан тамырларыны? ?абатында?ы), безді ткані (ішкі ж?не сырт?ы секреция).

?оз?ышты? – ол тканьні? ?асиеті, ?абілеттілігі, ал ?озу – б?л к?рделі процесс. Сонды?тан да ?оз?ышты? ?асиетін бай?ау, к?ру, аны?тау ?шін сол тканьді тітіркендіру ар?ылы аны?тап, тіркеуге болады. ?рине, оны зерттей білу, к?ру макроде?гейде, микроде?гейде ж?ргізіліп аны?талады. Микроде?гейде, ол тканьге т?н сол м?шені? ?ызметі, мысалы, етті? жиырылуы, ал микроде?гейде ?рекет потенциалыны? пайда болуы. Сонды?тан да ?озу процесіні? е? бір жалпылама, ай?ын к?рінісі “?рекет потенциалымен” ты?ыз байланыстылы?ы.

?озуды аны?тауды? е? басты ?лшемі – тітіркендіргіш порогы немесе тітіркендіргішті? минималды к?ші. Оларды? ішінде біреулері ?те нашар дыбысты жа?сы естісе, керісінше, нашар дыбысты естімейтіндер, тек жо?ар?ы ?атты дыбысты естиді. Сонымен тітіркендіргіш порогы немесе тітіркендіргішті? е? минималды к?ші дегеніміз – жеткілікті м?лшерде ?озуды тудыратын к?ші.

?оз?ыш тканьдер ж?не оларды? ?асиеттері

?оз?ыш тканьдерге жататындар: нерв, ет ж?не безді ??рылымдар. Олар?а т?н бас?а ?асиет ая? астынан немесе тітіркендіргіштерді? ?серінен ?озып жауап ?айтару.

?озу – ?рекет потенциалыны? пайда болып, тканьдерді? ?зіне т?н жауап ?айтаруы, мысалы жиырылып, секрет б?лу ар?ылы, медиаторлар шы?ару ар?ылы.

?оз?ыш тканьдерді? ?асиеті ж?не к?рсеткіштері ж?не олар?а сипаттама

НЕЙРОННЫ? ??РЫЛЫСЫ

МЕМБРАНАЛЫ? ПОТЕНЦИАЛ

Мембраналы? потенциал – б?л жасуша мембрана беті мен оны? протоплзамасы арасында?ы потенциалдар айырмасы.

Мембрананы? сырт?ы беті «+» зарядтал?ан;

Мембрананы? ішкі беті «-» зарядтал?ан.

Б?лшы?ет талшы?ыны? мембраналы? потенциал м?лшері: – 60 – 90 мв.

?РЕКЕТ ПОТЕНЦИАЛЫ

?рекет потенциалы – б?л ?озу кезе?ін-дегі мембраналы? потенциалды? тербелісі (мембрана зарядтары ?згереді).

?РЕКЕТ ПОТЕНЦИАЛЫ КЕЗЕ?ДЕРІ

1. Жергілікті жауап.

2. Деполяризация.

3. Реполяризация.

4. Теріс іздік потенциал.

5. О? іздік потенциал.

НЕЙРОН ТИПТЕРІ

СИНАПС

Синапс – ж?йке жасушаларыны? ?зара бір бірімен ж?не бас?а да жасушалармен (б?лшы?ет, безді ж?не т.б) байланысатын (жа?ындасатын) орны.

Нейронаралы? синапсты? ??рылымды? сызбан?с?асы

Импульс аксон ая?тамасына жеткен кезде арнайы зат – медиатор (ацетилхолин, норадреналин, дофамин, гистамин ж?не т.б.) синапсты? са?ылау ар?ылы аксон?а, дендритке, бас?а нейрон денесіне немесе денені? ?зге де жасушаларына беріледі.

Медиатор к?рші жасушада ?озуды немесе тежелуді тудырады.