6. АДАМ ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАР АҒЗАСЫНДАҒЫ БЕЗДЕР

Экзокринді бездер немесе ішкі секреция бездері

– с?л б?летін арнайы ?зектері бар ж?не секреттерін (ферменттер мен бас?а да биологиялы? белсенді заттар) дене беткейіне немесе дене ?уыстарына б?летін бездер.

Бездер ?ызметіні? реттелуі ж?йке ж?йесі ж?не кейбір гормондар ар?ылы ж?зеге асырылады.

ІШКІ СЕКРЕЦИЯЛЫ? (ЭНДОКРИНДІК) Ж?ЙЕСІ

Ішкі секреция бездері (ІСБ) жайлы т?сінікті е? ал?аш ?алыптастыр?ан И.Мюллер (1830). 1849 жылы неміс физиологы Адольф Бертольд тарттырыл?ан (кестірілген) ?ораз?а бас?а ?оразды? ата-лы?ын (семенник) отыр?ыз?анда, ол бастап?ы ?асиетін ?айта ?а-лыптастырады. Сонды?тан да тарихта осы к?нді эндокринологияны? д?ниеге келген к?ні деп есептейді. 1889 жылы Браун – Секар ?зіне т?жірибе ж?ргізгені жайлы м?лімдеме жасады. Жануарларды? ?ры? клеткасынан сы?ып ал?ан с?йы?ты? 72 жаста?ыны? а?засына жасты? ша?ында?ы ?серіндей ?згеріске уа?ытша да болса ?сер еткені бай?ал?ан (2-3 ай?а ?ана). Осы фактілерді? барлы?ы осы ?ылым саласыны? тез дамуына ?лкен ы?палын тигізген.

Гормондарды? ?сер ету типтері

М.М.Балабокинаны? (1989) жіктеуі бойынша гормондарды? ?сер етуіні? мынадай варианттары бар:

1) Гормонды? ?сері немесе тек ?зіндік эндокриндік вариант ?ндіргіш клеткада пайда бол?ан гормон ?ан?а келіп, ?анны? а?ысымен нысана м?шеге келіп немесе ?ашы?тан келіп ?сер етеді.

2) Паракринді ?сері – ?зіні? ?ндірілген жерінен клетка?а сырт?ы ке?істігіне ?тіп, сол жерден нысана?а клетка ?серін тигізу ар?ылы таралуы.

3) Изокринді ?сері – гормон ?ндіруші клетка мен нысана клетканы? байланысы ?те жа?ын.

4) Нейрокринді ?сері – медиаторларды? ?серіне ??сас.

5) Аутокринді ?сері – клетка гормонды ?зі т?зеп, ?зіне ?серін тигізеді, былайша айт?анда нысана ? клетка ? ?ндіруші.

Гормондарды? химиялы? таби?атына байланыстылы?ы

3 топ?а б?лінеді: а) белок пептидті, б) стероидты, в) амин ?ыш?ылдарды? туындылары.

Бірінші топта?ы гормондар протейдтер (к?рделі белоктар). Б?лар глюкопротейдтер. Б??ан жататындар: ТТГ, ФСГЛГ. Екінші топта?ылар пептидті гормондар: олар 30–90 амин ?ыш?ылы ?алды?тарынан т?рады. О?ан жататындар: АКТГ-СТТ, меланин жасаушы гормон, пролактин, паратгормон, инсулин, глюкогон. Мысалы, АКТГ-да 39 амин ?ыш?ылы ?алды?ы бар. СТГ-да 191, пролацин – 198.

?шінші топта?ы белокты гормондар, б?лар олигопептидтер. Б?л гормондарда амин ?ыш?ылы ?алды?тары ?з м?лшерде: б?лар либериндер, статин, ас?азан ішек гормондары. Мысалы, самотостатинде 14 амин ?ыш?ылы, гонадолибиринде 10, окситоцин 9 амин ?ыш?ылы ?алды?тарынан т?рады.

Б?л жерде та?ы да бір айта кететін ма?ызды ?асиеті белокты? гормондар, біріншіден, гидрофильді, сонды?тан да фосфолипидті кедергі (плазматикалы? мембранасы) ар?ылы ?те алмайды, екіншіден, олар гидрофильді бол?анды?тан ?з бетінше ?ан ар?ылы тасымал-данады, себебі олар ?анда жа?сы ериді.

Стериодты немесе липидті гормондар – олар холестеринні? туындылары (холестерин прогненол?а ауысып, осыдан негізгі стериодты гормондар пайда болады). Олар: кортикостерон, кортизол, альдесторон, прогестиндер, эстрадиол, эстриол, эстрон, тестостерон, витамин Д. Б?дан бас?а да осы топ?а жататын арахидон ?ыш?ылы ж?не оны? туындылары – простогландиндер, простаулклиндер, тромбоксалдар, лейкотрейндер. Б?л гормондарды? барлы?ы гидрофобты. Сонды?тан да синтизделінген жерінен клетка мембранасы ар?ылы о?ай ?теді, бас?а жерге кедергісіз жетеді (?ан, клетка ар?ылы ке?іс-тіктер). ?анда арнаулы тасымалдаушылар бар.

Амин ?ыш?ылдарыны? туындыларына жататын гормондар тобы: адреналин, норадреналин, дофамин, тиронды гормондар, барлы?ы да тирозии амин ?ыш?ылыны? туындылары. Серотонин- триптофан, гистамин-гилидинин тек тиреоидты гормондар ?ана клетка мембранасы ар?ылы ?те алады, ал ?ал?андарды ?те алмайды.

Сонды?тан да гормондарды? химиялы? ?асиеті а?зада болатын к?рделі процестерді? жеке-жеке кезе?дерін, нысана м?шеге жету, ?сер ету де?гейін аны?тау?а м?мкіндік береді.

Секреция – безді клеткаларды? ішіне т?скен заттардан пайда бол?ан ж?не белгілі бір ма?сатпен ?ызмет ат?ару?а ба?ыттал?ан арнаулы ?німдерді? пайда болуы.

Бездерді? функционалды к?йі олардан б?лінетін секреттерді? саны мен сапасына ?арай аны?талады (ас ?орыту, тер б?ліну, т.б.).

Безді клеткадан б?лінетін секреттерді? химиялы? таби?аты ?р т?рлі болады: белоктар, липопротейдтер, мукополисахаридтер, т?здарды? ертінділері, негіздер мен ?ыш?ылдар. Секрет б?летін клетка химиялы? таби?аты жа?ынан бір т?рлі немесе ?р т?рлі, бір ?ана немесе к?птеген ?німдерді синтездеп ж?не б?ліп шы?аруы м?мкін.

Безді клеткаларды? биопотенциалы

Данный текст является ознакомительным фрагментом.